استفاده شده در:
ارتباط آیاتآیاتی که این مفسر در تفسیر هر آیه از آنها استفاده کرده است به صورت کامل در نرم افزار وارد شده است
از جمله تفاسیری است که تفسیر قرآن به قرآن در آن وجود دارد
مفسر در برخی از مواقع سعی میکند برای تفسیر آیه، از آیات دیگر استفاده نماید
تفسير كبير، تفسيرى كلامى، نوشته فخرالدين رازى، متكلم و مفسر اشعرى قرن ششم و هفتم هجرى است. تفسير كبير مهم‌ترين و جامع‌ترين اثر فخر رازى و يكى از چند تفسير مهم و برجسته قرآن كريم به زبان عربى است. اين كتاب به سبب حجم بسيارش به تفسير كبير مشهور شده، ولى نام اصلى آن مفاتيح الغيب است.
فخر رازى، بر خلاف زمخشرى، كه هدف از تفسيرش دفاع از آموزه‌هاى معتزلى است، به صراحت به انگيزه و هدف خود در نگارش اين تفسير اشاره‌اى نكرده، ولى عملا در جاى جاى آن، به دفاع از مذهب كلامى ابوالحسن اشعرى( متوفى 334) و رد آراى مخالفان وى، به ويژه معتزله، پرداخته است( ذهبى، ج 1، ص 294؛ عبدالحميد، ص 64- 66؛ نيز ابن حجر عسقلانى، 1390، ج 4، ص 428؛« شناسايى برخى از تفاسير عامه»، ص 78- 79).
تاريخ تأليف
درباره تاريخ آغاز و پايان نگارش اين تفسير، تنها بر اساس اطلاعات پراكنده‌اى كه در آخر برخى سوره‌ها آمده مى‌توان سخن گفت. نخستين تاريخى كه فخر رازى به آن اشاره كرده، اول ربيع الاول 595 است كه در پايان سوره آل عمران آمده است.
بر اين اساس وى تفسير خود را قبل از 595 آغاز كرده است. آخرين تاريخ نيز در پايان سوره احقاف ذكر شده كه چهارشنبه 20 ذيحجّه 603 است( عبد الحميد، ص 51- 52).
اهميت
يكى از دلايل شهرت و اعتبار تفسير كبير، تأثير آن بر تفاسير بعدى است. برخى از مفسرانى كه از محتواى تفسير كبير و روش آن استفاده كرده يا تأثير پذيرفته‌اند، عبارت‌اند از: نيشابورى در غرائب القرآن، بيضاوى در انوار التنزيل، آلوسى در روح المعانى، قاسمى در محاسن التأويل، طباطبائى در الميزان و سيد محمد رشيد رضا در المنار( ايازى، ص 655؛ عبد الحميد، ص 169- 191).
رشيدرضا كه عالمى سلفى و پيرو ابن تيميّه است، در المنار از شيوه استدلال و محتواى تفسير كبير بسيار استفاده كرده و طنطاوى نيز در الجواهر، قرآن را به همان شيوه فخر رازى تفسير كرده است( عبدالحميد، ص 182- 188؛ فخر رازى، ج 1، مقدمه حلبى، ص 37).
منابع فخر رازى
فخر رازى در نگارش تفسير خود از آثار و تفاسير گوناگونى بهره برده( عبد الحميد، ص 87- 122)؛ ولى نام بيشتر آنها را ذكر نكرده است( خرمشاهى، ص 80- 81؛ جولاندرى، ص 52- 54).
از جمله آثارى كه نام برده، الآثار الباقية عن القرون الخالية ابوريحان بيرونى و الاعتذار قاضى عبدالجبار معتزلى و التوحيد ابن خزيمه است( لاگارد، ص 137- 139؛ براى فهرست كامل اين آثار- همان، ص 137- 144).
شيوه معمول فخر رازى تنها ذكر نام مؤلفان آثار است. وى در مباحث لغوى از كتاب معانى القرآن زجّاج( همان، ص 82- 83) و فرّاء( همان، ص 126- 127)، الكامل مبرّد( همان، ص 151) و غريب القرآن ابن قتيبه( همان، ص 13) بهره برده است. در تفاسير روايى و مأثور صحابه و تابعين به تفاسير عبداللّه بن عباس، مجاهد بن جبر، قتادة بن دعامه و سعيد بن جبير مراجعه و بيش از همه به آراى ابن عباس استناد كرده است( عبدالحميد، ص 90- 94). برخى از اين تفاسير با سلسله اسناد متعددى در آن روزگار رواج داشته(- تفسير ابن عباس؛ تفسير، بخش 5: تفسير تابعين)، اما فخر رازى به اسناد روايت اين تفاسير اشاره‌اى نكرده است. از تفاسير متأخرتر نيز از جامع البيان فى تفسير القرآن طبرى، الكشف و البيان احمد بن ابراهيم ثعلبى( متوفى 427) و تفسير قفّال شاشى و احكام القرآن جصّاص بهره جسته است( همان، ص 95- 99، 120- 122).
با توجه به رويكرد عقلانى در تفسير فخر رازى، وى از تفاسير معتزلى نقل قول فراوانى آورده است( همان، ص 100- 120). تفاسير معتزلى كه فخر رازى از آنها بهره برده عبارت‌اند از: تفسير ابوالقاسم كعبى( متوفى 319؛ لاگارد، ص 24، 139)، تفسير ابوعلى جبّايى( متوفى 303؛ همان، ص 22- 23، 138)، الجامع ابومسلم محمد بن بحر اصفهانى( همان، ص 25- 26، 140)، تفسير قاضى عبدالجبار معتزلى( متوفى 415؛ همان، ص 131- 132، 139)، تفسير ابوبكر اصمّ( همان، ص 15- 16) و كشاف زمخشرى( متوفى 538) كه فخر رازى به نقل آراى وى توجه فراوانى داشته است( عبدالحميد، ص 110- 120).
تفسير كبير از حيث نقل اقوال علما و رجال معتزلى نيز اهميت دارد و فخر رازى علاوه بر عبارت‌هايى از معتزليان متقدم، به اقوال و آراى معتزليان متأخر و معاصر خود، چون ابوالحسين بصرى( متوفى 436) و ركن‌الدين محمود ملاحمى( متوفى 536)، كه فخر رازى از وى با نام محمود خوارزمى ياد كرده( لاگارد، ص 18، 73، 141، 155، 159، 160)، نيز اشاره نموده است. وى به اختلافات كلامى نحله‌ها و مذاهب گوناگون نيز توجه داشته و از گروه‌هايى؛ چون كراميه( همان، ص 145)، اشاعره( همان، ص 27، 33، 36- 37)، اماميه( همان، ص 40)، ثنويه( همان، ص 60)، جبريه( همان، ص 61)، خوارج( همان، ص 74) و روافض( همان، ص 80) نيز ياد كرده است. توجه به نظريات لغويان و نحويان بصره و كوفه و ذكر اختلاف آراى آنها، و بيان نظريات عالمان قرائت و فقها از ديگر جنبه‌هاى در خور توجه تفسير فخر رازى است( عبدالحميد، ص 87- 89، 123- 136، 152- 158). فخر رازى در فقه بيشتر از شافعى- چون پيرو مذهب امام شافعى بوده- و سپس از ابوحنيفه تأثير گرفته است( بركة الشامى، ج 1، ص 30- 33؛ عمّارى، ص 137- 159). به گفته قاضى نوراللّه شوشترى( ج 1، ص 490)، فخرالدين رازى اساس تفسير خود را از تفسير ابوالفتوح رازى، اقتباس كرده و براى رفع توهم، بعضى از تشكيكات خود را بر آن افزوده است؛ ولى حلبى( فخر رازى، ج 1، مقدمه، ص 39) اين قول را بى‌اساس و اثبات آن را بسيار مشكل و بلكه محال دانسته و منكر هر گونه شباهت اين دو تفسير شده است. حلبى( همانجا) معتقد است كه چون فخر رازى عقل‌گرا بوده، بسيارى از اوقات از خواندن تفاسير عقلى، از جمله تفاسير شيعى، متأثر گشته و بر خلاف عقايد اشاعره سخن گفته است.
ساختار و گزارش محتوا
اين اثر شامل سى و دو جلد مى‌باشد. هر چند فخر رازى در ابتداى تفسير كبير گفته است كه آن را در مقدمه و ابوابى تنظيم كرده و مقدمه نيز شامل ابواب و فصولى است، عملا در همان فصل اول از مقدمه، به تفسير«اعوذ باللّه من الشيطان الرجيم»پرداخته است. او تفسير هر سوره را با ذكر نام آن، محل نزول، تعداد آيات و اقوال مربوط به آن آغاز كرده، سپس با ذكر يك يا دو يا چند آيه از آن سوره، توضيح كوتاهى درباره مناسبت آنها با آيات قبلى داده است. اين ويژگى از امتيازات بارز اين تفسير است( ايازى، ص 655). سپس، چنانچه روايت يا حديثى از پيامبر اكرم( ص)، صحابه يا تابعين درباره آيه يا آيات وجود داشته، آنها را بررسى كرده، يا به ذكر مسائلى چون ناسخ و منسوخ يا شرح مصطلحات حديثى( مانند متواتر و آحاد و جرح و تعديل) پرداخته، آنگاه آيه يا آيات مورد نظر را به كوچكترين اجزاى مفهومى، تجزيه كرده و تحت عناوينى؛ چون مسئله، سؤال، وجه، اقوال، امور و غيره، از ابعاد مختلف كلامى و فلسفى و لغوى و ادبى و فقهى و مانند اين‌ها به بررسى و تفسير آنها پرداخته(« شناسايى برخى از تفاسير عامه»، ص 79- 80) و در پايان، نظر خود را بيان نموده است. اين بحث‌هاى تفصيلى و پرداختن به ابعاد گوناگون يك مسئله، از ويژگى‌هاى بارز و منحصر به فرد تفسير كبير است.
تفسير كبير را از نظر روش، در شمار تفاسير عقلى و كلامى آورده‌اند( سيوطى، ج 4، ص 243؛ طباطبائى، 1374 ش، ص 56). ذهبى( ج 1، ص 289) آن را از نوع تفسير به رأى جائز دانسته است. علامه طباطبائى نيز از طرفى اين تفسير را تفسيرى كلامى ذكر كرده( همانجا) و از طرف ديگر، تفسير متكلمان را تطبيق ناميده و رد كرده است( 1390- 1394، ج 1، ص 6). هر چند تفسير فخر رازى پر از مباحث كلامى و عقلى است، ظاهرا خود او لزوما به دنبال نگارش تفسيرى كلامى يا فلسفى يا تفسير به رأى، چه ممدوح چه مذموم، نبوده است، زيرا در تفسير خود به اين نكته اشاره‌اى نكرده و در وصيتنامه‌اش مى‌نويسد كه هيچ يك از اين روش‌هاى فلسفى و كلامى در كنار روش قرآنى ارج و ارزشى ندارند( داوودى، ج 2، ص 217). با توجه به اين كه محور غالب مباحث كلامى، آيات قرآن كريم بوده است، در تفسير كبير كه صبغه‌اى كلامى دارد، مى‌توان مجموعه نسبتا كاملى را از آراى كلامى اشاعره، معتزله، كراميه و برخى فرق ديگر( عبدالحميد، ص 321- 339) ملاحظه كرد و به يك دوره كامل از مباحث كلامى دست يافت.
برخى از مباحث كلامى- فلسفى كه فخر رازى به آنها پرداخته عبارت‌اند از: معرفت خداوند و اين كه آيا در شناخت او نظر و استدلال جائز است يا نه( لاگارد، ص 296، 339)، ايمان و اسلام، تفاوت ميان اين دو و اركان ايمان( همان، ص 216- 217)، كلام الهى و بحث از حدوث و قدم آن( همان، ص 307، 320)، رؤيت خداوند( همان، ص 272)، عدل الاهى( همان، ص 293)، جبر و اختيار و قضا و قدر( همان، ص 246، 316)، حدوث و قدم عالم( همان، ص 208، 250)، اعجاز قرآن( همان، ص 207؛ نيز- عبدالحميد، ص 225، 231)، اراده خداوند( لاگارد، ص 195)، مفهوم استواى خداوند بر عرش( همان، ص 199)، تجسيم( همان، ص 223)، تثليث( همان، ص 223)، عصمت انبيا( همان، ص 294- 295)، شفاعت پيامبر اكرم( همان، ص 282)، عقيده شيعه در امامت معصوم و احتمال صحت آن( همان، ص 40)، بيان لزوم وجود معصوم در هر زمانى با اين توضيح كه بر خلاف نظر شيعه و بنابر اعتقاد اشاعره و خود فخر رازى، مجموع امت معصوم است نه يك تن، و بحث معاد( همان، ص 339، براى موارد ديگر- ص 257- 258).
در ميان مفسران، فخر رازى بيش از همه در تبيين آيات باران كوشيده است(- باران، بخش دوم: باران در قرآن و حديث). از آراى خاص تفسيرى رازى، اعتقاد به نبودن واژه‌هاى دخيل و غير عربى در قرآن است( عبدالحميد، ص 128). همچنين وى به نقل روايات اسباب نزول و ذكر قرائت‌هاى مختلف اهتمام فراوانى داشته است( همان، ص 144- 146، 152- 158). عبدالحميد( ص 207- 227) فهرستى از آراى خاص تفسيرى فخر رازى را آورده است. غلبه صبغه كلامى- عقلى در تفسير كبير مانع از اين نشده است كه فخر رازى در مواردى، از شيوه قرآن به قرآن، در تفسير آيات كريمه استفاده كند( همان، ص 136- 138)؛ ولى با وجود اشاراتى كه به احاديث پيامبر اكرم و امامان شيعه كرده( لاگارد، ص 68، 98، 119) و رواياتى كه از صحابه و تابعين آورده، در تفسير خود اعتماد اندكى به احاديث داشته است( عبدالحميد، ص 138- 140). گفته مى‌شود كه او در نقل احاديث به شيوه‌اى كه در عصر او معمول بوده، سلسله سند حديث را ذكر نكرده و نيز احاديثى را كه بسيارى از مفسران، حتى عقلى مشربانى چون زمخشرى و طبرسى، در فضائل سوره‌ها و ثواب قرائت آنها نقل مى‌كنند، نياورده است( همان، ص 167؛ خرمشاهى، ص 80).
در تفسير كبير استفاده از رواياتى كه از اسرائيليات شمرده مى‌شوند، بسيار اندك است. براى نمونه ذيل آيه« ن» در سوره قلم،« ن» را به معناى نهنگى كه زمين بر پشت آن قرار دارد، دانسته است. فخر رازى هر چند اين روايت را در تفسير آيه مذكور آورده، آن را نه به سبب مخالفت با عقل يا اشكال در سلسله روايت يا محتواى حديث يا از اسرائيليات بودن رد كرده، بلكه از جنبه ادبى و نحوى مردود دانسته است( فخر رازى، ج 30، ص 77؛ ابو شهبه، ص 134؛ نيز- عبدالحميد، ص 146- 151).
تفسير فخر رازى با وجود صبغه كلامى، از اشارات صوفيانه خالى نيست و در تفسير برخى آيات به ذكر طريق و شيوه عارفان در تفسير آيات نيز پرداخته است( فخررازى، ج 16، ص 15؛ نيز- عبدالحميد، ص 321- 330). سبكى( ج 8، ص 86) ضمن اشاره به اين كه فخر رازى در تفسير خود عبارت‌هايى درباره تصوف آورده، از وى به عنوان فردى مبرّز در تصوف نيز ياد كرده است. از ويژگى‌هاى بارز روش فخررازى در تفسير كبير، اهتمام جدّى او به بيان مناسبات ميان آيات و سور قرآن كريم است. وى تنها به ذكر يك مناسبت اكتفا نمى‌كند، بلكه در بيشتر مواقع به بيان چند مناسبت مى‌پردازد( عبدالحميد، ص 163- 164؛ ذهبى، ج 1، ص 293- 294). عنايت به نكات ادبى و بلاغى، از جمله استشهاد به شواهد شعرى دوره جاهليت در مباحث لغوى و نحوى و بلاغى، از ديگر ويژگى‌هاى روش تفسيرى فخر رازى محسوب مى‌شود( عبدالحميد، ص 123- 136). وى در اين خصوص، بيشترين استفاده را از كشاف زمخشرى برده است( همان، ص 110). توجه به مباحث فقهى نيز از جمله خصايص روش فخر رازى در تفسير كبير است. فخر رازى در برخورد با آيات احكام، ابتدا آراى مكاتب و مذاهب مختلف فقهى را در خصوص آنها مطرح مى‌كند و سپس به تفصيل به بيان گرايش فقهى خود، يعنى مذهب فقهى شافعى، مى‌پردازد و بر صحت آن استدلال مى‌كند( ذهبى، ج 1، ص 295).
درباره اين كه تمامى تفسير كبير را خود فخر رازى نوشته يا تنها بخشى از آن به قلم اوست، اختلاف نظر وجود دارد: يك نظر اين است كه فخر رازى، خود، تفسيرش را به اتمام رسانده است( عمارى، ص 186- 187؛ آل جعفر، ص 190؛ داوودى، ج 2، ص 217)، زيرا تا پنجاه سال بعد از وفات او صحبتى از نقصان تفسير كبير نبوده و حتى شاگردان بزرگ رازى سخنى از آن به ميان نياورده‌اند. عبد الحميد( ص 54- 63)، بر اساس شواهد فراوانى از تفسير كبير، نتيجه گرفته كه تمام آن را خود فخر رازى نوشته است. گروهى ديگر، بخشى از تفسير كبير را تأليف فخر رازى دانسته( ابن خلّكان، ج 4، ص 249؛ ابن قاضى شهبه، ج 2، ص 83) و براى اثبات نظرشان به خود تفسير كبير استناد كرده‌اند، از جمله ذيل آيه«جزاء بما كانوا يعملون»(واقعه: 24) كه آمده است: المسألة الاولى الاصولية، ذكرها الامام فخرالدين رحمه اللّه فى مواضع كثيرة و نحن نذكر بعضها( فخر رازى، ج 21، ص 156). اين عبارت به روشنى گواه است بر اين كه فخر رازى در تفسيرش به اين جا نرسيده بوده و اين بخش از تفسير كبير را كس ديگرى نوشته است. به گفته ابوبكر بن احمد معروف به ابن قاضى شهبه( متوفى 851؛ ج 2، ص 333) و ابن حجر عسقلانى( 1385، ج 1، ص 325)، تكميل كننده تفسير فخر رازى احمد بن محمد بن مكى قمولى( متوفى 725) بوده است. حاجى خليفه( ج 2، ستون 756) نوشته است كه قمولى و شهاب‌الدين بن خليل خويى( متوفى 631) تفسير فخر رازى را تكميل كرده‌اند. ذهبى( ج 1، ص 293) معتقد است كه بعد از فخر رازى، خويى شروع به تكميل تفسير كبير كرد؛ ولى قبل از اتمام آن درگذشت و قمولى آن را به اتمام رساند. وى همچنين به نظر ديگرى هم اشاره مى‌كند و آن اين كه خويى و قمولى هر يك به تنهايى تكمله‌اى مستقل بر تفسير كبير نوشتند. به اين ترتيب، مسلّم شده كه فخرالدين رازى خود تفسيرش را به پايان نرسانده، ولى مشخص نيست تا كجاى آن را نوشته است. به عقيده ذهبى( همانجا) از ابتدا تا تفسير سوره انبياء، و به گفته خرمشاهى( ص 83) تا سوره فتح اثر فخر رازى است. در نسخه‌اى خطى از تفسير فخر رازى آمده كه از بعد از تفسير سوره عنكبوت تأليف خويى است( حدايق شيرازى، ج 1، ص 158).
تفسير كبير به دليل مهارت فخر رازى در علوم مختلف، سرشار از مباحث كلامى، فلسفى، منطقى، فقهى، ادبى و غيره است و همين ويژگى آن را دايرةالمعارف گونه كرده است. اين گستردگى و اطناب تفسير فخر رازى مى‌تواند از آن جهت باشد كه وى آن را براى عموم ننوشته است. به نظر برخى از علماى تفسير، اشتمال تفسير فخر رازى بر اين حجم مطالب متنوع، از اهميت تفسيرى آن كاسته است. به گفته ابوحيّان غرناطى،( مفسر قرن هفتم و هشتم)، در تفسير فخر رازى مطالبى هست كه در عالم تفسير نيازى به آنها نيست( سيوطى، ج 4، ص 243). ابن تيميّه نيز آن را تفسيرى دانسته كه در آن، جز تفسير از هر موضوعى سخنى يافت مى‌شود( سيوطى، همانجا؛ صفدى، ج 4، ص 254). به عقيده سيوطى( همانجا)، اين تفسير مملو از سخنان حكما و فلاسفه است و بحث‌هاى تفسيرى‌اش بى‌ارتباط با آيات است. ابن خلّكان( همانجا) نيز مى‌گويد كه در آن مطالب غريب و نا آشناى فراوانى آمده است. سبكى در وصف اين كتاب گفته است كه در آن همه چيز، از جمله تفسير، وجود دارد( صفدى، همانجا).
عده‌اى نيز بر محتواى آن خرده گرفته‌اند و معتقدند كه تفسير كبير از اين جهت عيوب فراوانى دارد، از جمله ابوشامه مقدسى( متوفى 665؛ ص 68) معتقد است كه فخر رازى در تفسير خود شبهات جدّى مخالفان اسلام و اهل سنّت را به بهترين شكل مطرح كرده، ولى از حل آنها در نهايت عجز و ناتوانى فرومانده است. به گفته شرف‌الدين نصيبى، استاد و شيخ او سراج‌الدين سرمياحى مغربى در كتابى دو جلدى به نام المآخذ، به بيان معايب و نقاط ضعف تفسير فخر رازى پرداخته است( به نقل ابن حجر عسقلانى، 1390، ج 4، ص 428). اقبال لاهورى( ص 199، نيز- ص 293) نيز تفسير فخر رازى را مانع فهم درست قرآن دانسته است. بركة الشامى( ج 1، ص 24) اين نظر را كه فخر رازى از دو روش تفصيل در تفسير سوره حمد و اجمال در ساير سوره‌ها استفاده كرده، رد نموده و معتقد است كه فخر رازى در تمام تفسير خود، از يك شيوه بهره گرفته و تفصيل سوره حمد به اقتضاى خود سوره بوده و فخر رازى در تفسير برخى آيات ديگر نيز، به تناسب، مباحث را به تفصيل بيان كرده، از جمله ذيل آيه 31 سوره بقره، بحث گسترده‌اى درباره علم آورده است( همان، ج 1، ص 28- 29).
در دفاع از فخر رازى پاسخ‌هاى ديگرى نيز داده‌اند، از جمله گفته‌اند كه امانتدارى وى در نقل سخنان مخالفان بر عده‌اى از هم مشربان او گران آمده و آنان را به خرده‌گيرى واداشته است( ابو شامه، ص 98؛ نيز- سبكى، ج 8، ص 88). خود فخر رازى نيز در ابتداى تفسير كبير، دليل تفصيل و تنوع مطالب كتاب را بيان كرده و به خرده گيران پاسخ داده است. او( ج 1، ص 3) مى‌گويد زمانى گفته بودم كه مى‌توان از فوايد و نفايس سوره حمد، ده هزار مسئله استنباط كرد، برخى از حسودان و جاهلان و گمراهان و دشمنان قياس به نفس كرده، اين سخن مرا باور نكردند و آن را انكار نمودند، لذا هنگامى كه شروع به نگارش اين كتاب كردم، براى اثبات اين كه چنين چيزى ممكن است، اين مقدمه( تفسير تفصيلى سوره حمد) را نوشتم. فخر رازى در جاهاى ديگرى از تفسير، انگيزه‌اش را در تنوع و تفصيل مطالب، تقويت دين و القاى يقين و برطرف كردن شك و شبهه‌ها و از بين بردن نا آگاهى ذكر كرده است( ج 17، ص 114، نيز- ج 16، ص 32).
نسخه شناسى
تفسير كبير مجموعا شامل 32 جزء است؛ ولى تعداد مجلدات آن در چاپ‌هاى گوناگون، متفاوت است. نسخه‌هاى خطى متعددى از اين تفسير بر جا مانده است( براى نمونه- حدايق شيرازى، ج 1، ص 153- 158). على‌اصغر حلبى در كار ترجمه آن به فارسى است و چند جلد آن را منتشر كرده است.
فخر رازى علاوه بر تفسير كبير، آثار ديگرى نيز در تفسير قرآن دارد( عبدالحميد، ص 38). پژوهش‌هاى فراوانى درباره تفسير فخر رازى انجام شده است. ماهر مهدى هلال، فصل سوم كتاب خود، فخرالدين رازى بلاغيا( ص 185- 255)، را به بررسى آراى بلاغى تفسير كبير اختصاص داده است. برخى ديگر از اين تأليفات عبارت‌اند از:
- الرازى مفسرا از محسن عبدالحميد؛ الامام فخرالدين الرازى: حياته و آثاره از على‌محمد حسن عمارى( قاهره 1388 / 1969)
- الرازى من خلال تفسيره اثر عبدالعزيز المجذوب( ليبى و تونس 1400 / 1980)
- فخرالدين الرازى، آراؤه الكلامية و الفلسفية از محمد صالح الزركان
از تحقيقات خاورشناسان مى‌توان به كارهاى روژه آرنالدز( كريمى‌نيا، ص 24) و ژاك ژوميه( همان، ص 132- 133) درباره تفسير فخر رازى اشاره كرد. از مقالات متعدد روژه آرنالدز، مقاله‌هاى« مسيحيان بنا بر تفسير فخر رازى از قرآن»( ترجمه على محمد كاردان، معارف، دوره 3، ش 1، فروردين- تير 1365)،« جبر و اختيار در تفسير رازى»( ترجمه ميشل كوئى‌پرس، همان مجله) به طور كامل به فارسى ترجمه شده و گزارشى از مقاله« يافته‌هاى فلسفى در تفسير كبير فخرالدين رازى»( ترجمه رضا داورى، همان مجله) نيز به فارسى موجود است. همچنين ميشل لاگارد در كتابى با عنوان المصباح المنير للتفسير الكبير( ليدن 1996) نمايه‌اى از اعلام و موضوعات تفسير فخر رازى را به اين شرح گرد آورده است: نمايه اعلام و اماكن و كتاب‌هاى مذكور در تفسير رازى( ص 3- 183)، نمايه موضوعات كلامى و ادبى و فقهى( ص 185- 359) و نمايه مباحث اصول فقه بر اساس تفكيك موضوعى( ص 16- 49).
اساس كار لاگارد، تفسير كبير رازى چاپ بيروت 1982 است. لاگارد جدول‌هايى تطبيقى نيز با دو چاپ ديگر اين تفسير آورده كه بر اساس آنها مى‌توان مطلب را در دو چاپ ديگر نيز يافت. با وجود چندين چاپ از تفسير فخر رازى، هنوز اين متن تصحيح انتقادى نشده است( ايازى، ص 650- 651). در منابع از دو تلخيص اين تفسير به نام‌هاى التنوير فى التفسير فى مختصر التفسير الكبير، نوشته محمد بن ابى القاسم ربقى( متوفى 709) و الواضح فى تلخيص تفسير القرآن نگاشته محمد بن محمد نسفى( متوفى 687) ياد شده است( همان، ص 657).
منابع
مسلم آل جعفر، مناهج المفسرين،[ بى‌جا]: دار الكتب للطباعة و النشر، 1980؛ ابن حجر عسقلانى، الدرر الكامنة فى اعيان المائة الثامنة، چاپ محمد سيد جاد الحق، قاهره 1385 / 1966؛ همو، لسان الميزان، حيدرآباد دكن 1329- 1331، چاپ افست بيروت 1390 / 1971؛ ابن خلّكان؛ ابن قاضى شهبه، طبقات الشافعية، چاپ حافظ عبدالعليم خان، حيدر آباد دكن 1398- 1400 / 1978- 1980؛ عبدالرحمان بن اسماعيل ابوشامه، تراجم رجال القرنين السادس و السابع، المعروف بالذيل على الروضتين، چاپ محمد زاهد بن حسن كوثرى و عزت عطار حسينى، بيروت 1974؛ محمد ابو شهبه، الاسرائيليات و الموضوعات فى كتب التفسير، بيروت 1413 / 1992؛ محمد اقبال لاهورى، كليات اشعار فارسى مولانا اقبال لاهورى، با مقدمه و شرح احوال و تفسير كامل احمد سروش، تهران[؟ 1343 ش]؛ محمد على ايازى، المفسرون: حياتهم و منهجهم، تهران 1414؛ حسين بركة الشامى، تهذيب التفسير الكبير، لندن 1418 / 1998؛ حاجى خليفه؛ ضياءالدين حدايق شيرازى، فهرست كتابخانه مدرسه عالى سپهسالار، تهران 1315- 1318؛ بهاءالدين خرمشاهى، سير بى‌سلوك، تهران 1370 ش؛ محمد بن على داوودى، طبقات المفسرين، بيروت 1403 / 1983؛ محمد حسين ذهبى، التفسير و المفسرون، بيروت 1407 / 1987؛ عبدالوهاب بن على سبكى، طبقات الشافعية الكبرى، چاپ محمود محمد طناحى و عبدالفتاح محمد حلو، قاهره 1964- 1976؛ عبدالرحمان بن ابى‌بكر سيوطى، الاتقان فى علوم القرآن، چاپ محمد ابوالفضل ابراهيم،[ قاهره 1967]، چاپ افست قم 1363 ش؛« شناسايى برخى از تفاسير عامه»، حوزه، سال 5، ش 4( مهر و آبان 1367)؛ نوراللّه بن شريف الدين شوشترى، مجالس المؤمنين، تهران 1354 ش؛ صفدى؛ محمدحسين طباطبائى، قرآن در اسلام از ديدگاه تشيع، قم 1374 ش؛ همو، الميزان فى تفسير القرآن، بيروت 1390- 1394 / 1971- 1974؛ محسن عبدالحميد، الرازى مفسرا، بغداد 1394 / 1974؛ على محمد حسن عمارى، الامام فخرالدين رازى: حياته و آثاره، قاهره 1388 / 1969؛ محمد بن عمر فخر رازى، التفسير الكبير، قاهره[ بى‌تا.]، چاپ افست تهران[ بى‌تا.]؛ همان: تفسير كبير( مفاتيح الغيب)، ترجمه على اصغر حلبى، تهران 1371 ش-؛ مرتضى كريمى‌نيا، كتاب‌شناسى مطالعات قرآنى به زبان‌هاى اروپايى: 1700- 1995، تهران 1380 ش؛ ماهر مهدى هلال، فخرالدين الرازى بلاغيا، بغداد 1397 / 1977؛ ,--,, 31 / 9691(,,--- و المصباح المنير للتفسير الكبير: الفهرست الكامل لمفاتيح الغيب لفخر الدين الرازى، 1996,.
فخرالدين ابوعبداللّه محمّد بن عمر بن حسين رازى شافعى، عالم بزرگ و فيلسوف، متكلم و مفسر مشهور مسلمان در سال 544 به دنيا آمد. اصل او از مازندران است.
علوم فقه و اصول و كلام اوليه را نزد پدرش آموخت و پس از وفات پدر به شهر رى سفر نموده و نزد كمال سمعانى رفت واو را به عنوان مرشد و استاد برگزيد. پس از مدتى جهت تكميل دروس، به مراغه سفر نمودو علم كلام و حكمت را نزد مجد الدين جيلي كه از بزرگان فن بود آموخت
رازى مدتى به سفر رفت و در خوارزم و ماوراء النهر به دليل بيان مطالبى بر خلاف مذهب مردم آنجا، از شهر اخراج شده به هرات رفت. در آنجا مورد اكرام و احترام‌سلاطين غورى قرار گرفت و سلطان غياث الدين محمد غورى مسجد جامع‌بزرگ و مدرسه جامع هرات را براى مجالس پند و درس امام فخر رازى بنا نهاد.
فخر رازى به دليل آنكه دو پسرش داماد يكى از ثروتمندان رى بودند، از وضع مالى خوبى برخوردار بود.
آثار
او در موضوعات مختلفى از خود آثارى بر جاى گذاشته كه از آن جمله تفسير كبير با عنوان مفاتيح الغيب و همچنين كتابى در بيان انساب آل ابى‌طالب با عنوان الشجرة المباركة في أنساب الطالبية است. برخى ديگر از كتب وى چنين است: ارشاد النظائر إلى لطائف الأسرار، تهذيب الدلائل و عيون المسائل، الزبده و المحصّل كه اين چهار كتاب در علم كلام نوشته شده است. مؤاخذات على النحاة، تحصيل الحق، عيون المسائل التجاريّة، البيان و البرهان، نهاية الإيجاز في دراية الإعجاز، نهايةالعقول، المطالب العاليه، رسالة في النبّوات، الخمسين في اصول الدين، اسرار النجوم، المحصول در علم اصول فقه، إحكام الأحكام، الرياض المونقة، رسالة في النفس، الأربعين في اصول الدين، لباب الإشارات.
وفات
فخر رازى به سال 606 در هرات از دنيا رفت.