استفاده شده در:
عام و خاص، حصر، مفهوم موافق و مخالف تاریخ نزول و اطلاعات نزولاز این کتاب در چند قسمت از نرم افزار استفاده شده است:
در بخش علوم قرآنی؛ عام و خاص، حصر، مفهوم و منطوق، مجمل و مبین، اطلاعات نزول و ... استفاده شده است
یکی از منابع اصلی در تدوین جزوه علوم قرآنی نرم افزار این کتاب بوده است
در بخش کلمات دخیل نیز از این کتاب استفاده شده است. لغات قبایل مختلف عربی و همچنین لغاتی که از زبان های دیگر در قرآن آمده است
این کتاب از حیث جامعیت مطالب و عناوین، به واقع یک موسوعه علوم قرآنی است
از قدیمترین کتابهای حوزه علوم قرآنی است و از جمله منابع اصلی در رشته های علوم قرآنی است
در تدوین هر مبحث نیز، مؤلف سعی کرده است که حتی المقدور همه نظرات را مطرح نماید
اتقان، به راستى خوش‌نظم‌ترين، خواندنى‌ترين و مشهورترين كتاب علوم قرآنى است. سيوطى در چگونگى نگارش آن آورده است كه:من در شگفت بودم كه چرا پيشينيان كتابى در انواع علوم قرآن نپرداخته‌اند، از استادم علاّمه زمان، ابو عبد اللّه محيى الدين كافيجى شنيدم كه وى چنين كرده است، او مى‌گفت من در علوم تفسير كتابى نگاشته‌ام كه كسى بر من در چنان نگارشى پيشى نگرفته است، آن را استنساخ كردم، ديدم كتابى است خرد در دو باب كه نه تشنه‌اى را سيراب مى‌كند و نه جست‌وجوگرى را به مقصد مى‌رساند.[ 1] پس از آن كتاب بلقينى را ديدم با عنوان«مواقع العلوم...» كه تأليفى لطيف است و مجموعه‌اى ظريف.
بر اساس آن«التحبير» را نگاشتم( كه پيشتر از آن سخن گفتيم)، پس از آن در انديشه شدم كه كتابى بپردازم گسترده و در نگارش آن شيوه استقصاء را پيشه گيرم، و چنين مى‌پنداشتم كه من در اين انديشه و آهنگ يگانه هستم و كسى بر من سبقت نجسته است. در حالى كه در اين انديشه بودم، دريافتم كه امام بدر الدين محمد بن عبد اللّه زركشى، در اين باره كتابى نگاشته است جامع، با عنوان«البرهان فى علوم القرآن». شادمان شدم و خداى را سپاس گفتم و بر آنچه انديشيده بودم همّت ورزيدم و بدين‌سان اين كتاب را پرداختم، با ترتيبى بهتر از ترتيب«برهان». برخى از انواع كتاب زركشى را درهم آميختم و از برخى به تفصيل سخن گفتم و مطالب و مباحثى بدان افزودم و آن را« الأتقان فى علوم القرآن» ناميدم و... اتقان، داراى هشتاد نوع است كه با« شناخت مكى و مدنى» آغاز مى‌شود و با عنوان« طبقات المفسّرين» پايان مى‌يابد. سيوطى، در تدوين اين كتاب از صد و پنجاه و چهار منبع كه برخى از آنها مجلدات بسيارى دارند بهره گرفته است. برخى از اين آثار اكنون در اختيار نيست. بدين‌ترتيب سيوطى بخش‌هايى از متون از دست رفته را در صفحات الأتقان نگاه داشته است. هنر شگفت سيوطى در نظام بخشى به اطلاعات پراكنده و تنظيم و چينش كارآمد و عرضه مطالب، به گونه‌اى روشن، روان و سهل الوصول است. او به نقد و تحليل اقوال مى‌پردازد امّا در گزارش آرا و انديشه‌ها دقت شايسته‌اى بكار نمى‌گيرد.« الأتقان»، از همان روزگار نگارش مورد توجه قرار گرفت، اگر گفته آيد كه در تدوين و نگارش‌هاى علوم قرآنى پس از سده دهم، الأتقان بيشترين تأثير را داشته است، بى‌گمان سخنى به گزاف نيست[ 2].
الأتقان، نخست‌بار به سال 1271 در هند به چاپ رسيد و پس از آن به سال 1279 در مصر نشر يافت[ 3]، بهترين چاپ الأتقان، چاپ چهار جلدى آن است، به تحقيق محمد ابو الفضل ابراهيم[ 4]، اخيرا نيز، در مكه در چهار مجلّد با تحقيق متن و استخراج منابع احاديث نشر يافته است[ 5]. با اين همه« الأتقان»، نيازمند چاپى است منقح و دقيق و با ارجاع همه احاديث و اقوال منقول در آن، به منابع و مصادر. برخى از عالمان،« الأتقان» را تلخيص كرده‌اند، از جمله، صلاح الدين أرقه‌دان، با عنوان« مختصر الأتقان فى علوم القرآن». وى مطالب مهم و اساسى الأتقان را آورده و اعلام متن را به اختصار توضيح داده است[ 6]. اين خلاصه ترجمه شده است، امّا نه چندان دقيق و مطلوب، با عنوان، ترجمه خلاصة الأتقان...[ 7]. ديگر، گزينش و چينشى است نو، با عنوان« تهذيب و ترتيب الأتقان فى علوم القرآن» به خامه محمد بن عمر بن سالم بازمول[ 8]. در اين گزينش و چينش عناوين تمام هشتاد نوع اتقان حفظ شده است و انواع جابه‌جا شده است، به مثل سيوطى كتاب را با« شناخت مكى و مدنى» آغاز مى‌كند، امّا آقاى بازمول اين نوع را، سيزدهمين قرار داده و كتاب را با« شناخت نام‌هاى قرآن و نام‌هاى سوره‌هاى قرآن» كه در نظم اصلى كتاب هفدهمين است، آغاز كرده است. او در اين گزينش از مثال‌هاى متعدّد سيوطى براى بحث، يك و حداكثر سه نمونه را برگزيده و بقيه را حذف كرده است. سيوطى در بحث‌هاى مختلف، ذيل عنوان« فايده» بحث‌هايى را گزارش كرده است كه فى الجمله پيوندى با بحث دارد و نه پيوندى استوار، اين موارد را آقاى بازمول غالبا حذف كرده است. در تحقيق كتاب نشانى آيات و روايات را ياد كرده و اقوال را نيز در حدّ توان به منابع و مصادر ارجاع داده است. در پانوشتها گاه واژه‌ها را توضيح داده و گاه در نقد كلام سيوطى سخن گفته و گاه توضيحاتى را درباره مطالب متن افزوده است. ترتيب آقاى بازمول، ترتيبى شايسته و كارآمد است، گو اينكه توضيحات و نقدهاى وى بر مواضع سيوطى گاه از حنبلى‌گرى و بلكه وهّابى‌گرى او نشأت گرفته و بوى فرقه‌گرايى دارد.
الأتقان، گويا دو بار ترجمه شده است 1) با عنوان« دائرة المعارف قرآن»، به خامه آقايان دكتر محمد جعفر اسلامى و على وجدانى[ 9] 2) سيد مهدى حائرى قزوينى، ترجمه اوّل نه نثرى روان دارد و نه از استوارى شايسته‌اى برخوردار است[ 10]. ترجمه دوّم نيز به رغم آنكه برخى از فاضلان آن را« يكدست و شيوا و شايسته» دانسته‌اند، دستكم يكدست و شايسته نيست.( 1). از كتاب كافيجى پيشتر سخن گفته‌ايم( بينات، شماره 10، ص 53)، كتاب كافيجى گو اينكه خرد است ولى اين داورى سيوطى درباره آن به صواب نيست.( 2). بنگريد به: السيوطى و جهوده فى القرآن، ص 187- 213.( 3). چاپ‌هاى متعدّد آن را بنگريد در، كتابنامه بزرگ قرآن كريم، 1 / 120.( 4). چاپ محمد ابو الفضل ابراهيم، بارهاى بار در بيروت و ايران افست شده است.( 5). الأتقان فى علوم القرآن، تأليف الأمام جلال الدين السيوطى الشافعى، تمّ التحقيق و الأعداد بمركز الدراسات و البحوث بمكتبة نزار مصطفى الباز، الطبعة الأولى 1417، رياض، مكتبه نزار مصطفى الباز.( 6). مختصر الأتقان...، دار النفائس، بيروت / 1410.( 7). ترجمه خلاصة الاتقان...، محمود افتخارزاده، دفتر نشر معارف.( 8). رياض، دار الهجره للنشر و التوزيع، 1412.( 9). تهران، بنياد علوم اسلامى، 1362.( 10). تهران، امير كبير، 1363( دو جلد).
حافظ جلال الد ين عبد الرحمن بن ابي بكر سيوطي شافعي از عالمان اهل سنت و مؤلف آثار بسيار در حديث و تاريخ و علوم ديگر است. وي به سال 849 در اسيوط مصر متولد شد و از كودكي به آموختن قرآن و حديث روي آورد. در سال 866 اولين اثر خود را تاليف كرد. او در پي تحصيل علم به مناطق زيادي مانند شام، حجاز، يمن، هند و مغرب سفر كرد و با بزرگان و استادان زيادي حشر و نشر داشت. سيوطي كه شهرت زيادي در ميان عالمان شيعه و سني دارد، در موضوعات تفسير، حديث، فقه، ادبيات، قرائت، تاريخ و حتي طب مهارت داشت و در باره آنها كتاب نوشت. هر چند تعصب او در مذهبش جاي انكار نيست ليكن عظمت علمي او نيز كه بيشتر با جنبه تاليف و جمع آوري آثارش مشهود است قابل ترديد نيست.
آثار
آثار او را تا پانصد شمرده اند هر چند بسياري از آنها به دست ما نرسيده يا برخي مانند احياء الموات، رساله‌اي بسيار كوتاه است. برخي از آثار سيوطي: تفسير الدر المنثور، تدريب الراوي في شرح تقريب النواوي( حديث)، كشف اللبس في حديث رد الشمس، التعظيم و المنة في انّ ابوي النبي في الجنة، البهجة المرضية في شرح الفية ابن مالك، حسن المحاضره في اخبار مصر و القاهره، اللآلي المصنوعه في الاحاديث الموضوعه، الحاوي في الفتاوي و تاريخ الخلفاء. سيوطي در سال 911 درگذشت.