استفاده شده در:
منابع لغویدر بخش لغت، یکی از منابع اصلی است
منبع لغوی جامع و مهمی است
از ویژگیهای مهم این کتاب، جامع بودن اقوال پیشینیان است
«تاج العَروس من جواهر القاموس» اثر سيد مرتضى حسينى زبيدى واسطى، فرهنگ عربى به عربى و شرحى نقاد بر القاموس فيروزآبادى است؛ چرا كه در جاى‌جاى كتاب نقدهاى مختلفى ديده مى‌شود كه عمده آن بر قاموس المحيط است. اين معجم در شمار آخرين معجم‌هاى مفصل است كه حاوى بيش از 120 هزار لغت بوده و در 20 جلد منتشر شده است.
ساختار
كتاب 28 باب، و هر باب 28 فصل به شماره‌ى حروف الفبا دارد. البته در برخى از بابها، شماره‌ى فصول به 28 نمى‌رسد، مانند باب حاء، سين، شين و ظاء. مولف در تنظيم واژه‌ها همچون فيروزآبادى، روش پايانى الفبايى را كه همان« روش قافيه‌اى» يا« روش باب و فصل» بود، برگزيد. در اين روش با توجه به حرف پايانى كلمه، آن را بر اساس ترتيب الفبايى در باب مخصوص آن حرف جاى مى‌دهند. سپس با رعايت حرف اول و دوم و سوم و چهارم واژه، آن را در فصلى كه درون اين باب قرار دارد، مى‌نهند.
گزارش محتوا
زبيدى 29 ساله بود( 1174 ق) كه به تاليف كتاب اقدام نمود و چهارده سال در پاى آن زحمت كشيد. در اين كار، وى حدود 500 منبع را پيش روى داشت. هاشم طه شلاش تنها به استناد منابع ذكر شده در متن تاج، سعى كرده است اين كتابها را استخراج و بر اساس موضوع، تقسيم‌بندى كند كه از جمله مى‌توان به اين موارد اشاره كرد: حدود 26 كتاب لغت، 15 معجم خاص، 27 كتاب درباره‌ى اسماء و صفات، 16 كتاب درباره‌ى مثلثات، اضداد، نوادر و فروق، 6 كتاب معرب و دخيل، 23 كتاب در علم نحو، 18 كتاب در علم صرف و 24 كتاب در باب پژوهشهاى لغوى.
مولف علاوه بر زبان مادرى‌اش، به زبانهاى فارسى و تركى نيز آگاهى داشت. به همين سبب، در بسيارى از جايها به ريشه‌يابى لغات معرب پرداخته است. از جمله منابع وى در اين زمينه مى‌توان به المعرب جواليقى، شفاءالغليل خفاجى، برهان قاطع و ديوان سنايى اشاره كرد. همچنين اعتقاد بر اين است كه سه‌چهارم تاج برگرفته از لسان‌العرب است.
زبيدى در مقدمه‌ى پرتكلف و مسجع خود كه بيشتر الفاظ غريب را در آن به‌كار برده، با برشمردن ده هدف، به علل تأليف كتابش اشاره كرده است كه از آن جمله مى‌توان به نواقص كار فيروزآبادى و گستردگى زبان عربى اشاره كرد.
وى علاوه بر توضيح مصطلحات پزشكى، ذكر اسامى خاص، استفاده از نشانه‌هاى اختصارى، ضبط دقيق واژگان و تفاوت گذاشتن ميان حرف عله‌ى واوى و يايى خود نيز حدود 20 هزار واژه به كتابهاى لغوى پيشينيان چون المحيط ابن‌عباد، العباب صغانى، المحكم ابن‌سيده و البحر المحيط و النهر الماد اندلسى و الصحاح جوهرى افزده است.
در جلد اول كتاب سه مقدمه از ناشر، محقق، و مولف ارائه شده است. در مقدمه محقق، در ضمن ده مقصد به مباحثى درباره زبان شناختى و فقه اللغه، آداب لغوى، انگيزه تاليف، شرح حال مولف و اساتيد او پرداخته شده است. در ادامه شرح مبسوطى از خطبه مصنف ذكر شده سپس متن كتاب آغاز شده و در هر يك از مجلدات تعدادى از حروف ذكر شده است.
بعد از اتمام تاج العروس اين كتاب از استقبال بسيارى برخوردار شد؛ مثلاً بزرگانى چون سلطان دارفور، پادشاه مغرب و روم يك نسخه از كتابش را درخواست كردند و علماى غزه، دمشق، حلب، آذربايجان، تونس، ديار بكر و... خواستار اجازه‌ى روايت شدند؛ همچنين، در وصف آن اشعارى چند سروده شده است. پژوهشگران معاصر نيز گاه به تاج‌العروس‌عنايت داشته‌اند؛ از جمله عطاردى خبوشانى، نام همه‌ى كسانى را كه زبيدى به آنها استناد كرده، در دو جلد به نام الرجال فى تاج العروس گرد آورده است. همچنين شوقى معرى در پايان‌نامه‌ى دكترى خود، همه‌ى مسائل مربوط به دستور زبان كتاب را به نام معجم مسائل النحو و الصرف فى تاج العروس استخراج كرده است. هاشم طه شلاش نيز در تز دكترى خود به نام الزبيدى فى كتابه تاج العروس، بعد از پرداختن به زندگى‌نامه‌ى مؤلف، سعى كرده است به تفصيل چگونگى كار زبيدى را در تاج العروس بررسى كند.
وضعيت كتاب
تاج العروس نخستين بار در 1286- 1287 ق به طور ناقص در پنج مجلد به چاپ رسيد. سپس در 1307 ق در ده مجلد به طور كامل چاپ شد؛ اما اين چاپ نيز كاستى‌هاى فراوانى داشت، تا آنكه چاپخانه‌ى دارالفكر در بيروت به سرپرستى جواد على اين كتاب را به شكلى مقبول به چاپ رساند و آن را به انگليسى ترجمه كرده، و مد القاموس( بيروت، 1980 م) نام نهاده است. عاصم افندى نيز اين كتاب را به تركى ترجمه كرده است. يكى از جديدترين چاپ‌ها توسط دارلهداية در 25 جلد به چاپ رسيده است.
زاده هند، اصالتا عراقی، تربیت یافته زبید یمن
سفر به حجاز و مصر و وفات در مصر
این کتاب شرحی نقاد بر القاموس المحیط است- 138 تالیف دارد
« محمد بن عبدالرزاق حسينى» با كنيه ابوالفيض و مشهور به مرتضى زبيدى در سال 1145 ق در بلگرام( لجرام) هند متولد شد. وى در لغت و حديث و رجال و انساب تبحر داشته و از بزرگان اهل تصنيف است. اصالتش به شهر واسط عراق مى‌رسد و در زبيد از شهرهاى يمن تربيت يافته و بزرگ شده است.
وى از زبيد به حجاز سفر كرد و در 1167 ق وارد مصر شد و اسماعيل، كتخدا عذبان او را مورد عنايت خاص خود قرار داد و با او دوستى فراوان كرد. سرانجام بين عام و خاص شهرت يافت و به صعيد و ديگر نقاط مصر سفر كرد و مورد احترام و تجليل بزرگان آن ديار قرار گرفت. بسيارى از ارباب علم و سلوك را ديد و سفرنامه‌ها نوشت. وى تاليف شرح قاموس را آغاز كرد و سالها براى اتمام آن رنج برد و پس از آنكه شرح قاموس را در 14 جلد به پايان رسانيد، آن را تاج العروس ناميد و بدين مناسبت وليمه‌اى داد كه همه طلاب و اساتيد وقت در آن وليمه دعوت شده بودند.
چندى نگذشت كه فضيلت او به اوج شهرت رسيد و سيل هدايا و تحف به‌سوى او سرازير گرديد. پادشاهان حجاز و هند و يمن و شام و عراق و مغرب اقصى و ترك و سودان و الجزاير با او مكاتبه كردند. اعتقاد مردم در حق او چندان فزونى گرفت كه بسيارى از مردم مغرب چنين مى‌پنداشتند كه هر كه حج كند و به زيارت زبيدى نرود و هديه‌اى تقديم او نكند حج او كامل نخواهد بود. سيد مرتضى زبيدى بر اثر طاعون در مصر، در سال 1205 ق درگذشت.
آثار:
زبيدى تاليفات بسيار دارد و برخى 138 اثر از او نقل كرده‌اند كه از آن جمله است:
1- تاج العروس من جواهر القاموس
2- اتحاف السادة المتقين بشرح احياء علوم الدين
3- اسانيد الكتب الستة
4- عقود الجواهر المنيفة فى ادلة مذهب الامام ابى حنيفة
5- كشاف اللثام عن آداب الايمان و الاسلام
6- رفع الشكوى و ترويح القلوب فى ذكر ملوك بنى ايوب
7- رساله‌ى عقد الجمان فى بيان شعب الايمان
8- غاية الابتهاج لمقتفى اسانيد مسلم بن الحجاج
9- عقد اللئالى المتناثرة فى حفظ الاحاديث المتواترة
10- نشوة الارتياح فى بيان حقيقة الميسر و القداح